Ngày 19/12/1946 cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ, cùng với toàn dân tộc, lực lượng cảnh sát tham gia chiến đấu chống thực dân Pháp xâm lược bảo vệ nhân dân, giữ gìn trật tự xã hội và hậu phương, căn cứ. Lực lượng Cảnh sát đã cùng du kích các địa phương tăng cường kiểm soát các ngả đường chính, bảo vệ đồng bào đi tản cư, giữ gìn trật tự trị an, dẫn giải một số tù binh, hàng binh Pháp về trại giam. Ở vùng giáp ranh với vùng tạm chiếm đã tổ chức trạm kiểm soát những người ra vào vùng tạm chiếm để khai thác tình hình phục vụ cho công tác đánh địch. Ở Tuyên Quang, hệ thống đồn, trạm Cảnh sát gắn bó chặt chẽ với hệ thống công an xã trong việc bảo mật, tuần tra canh gác. Ngoài các đồn, trạm cố định còn có các tổ cảnh sát lưu động làm nhiệm vụ kiểm tra giấy tờ những người ra vào an toàn khu. Ở vùng tự do đã thành lập những đội kiểm soát cơ động làm nhiệm vụ kiểm soát công khai trên các tuyến giao thông chính, các cửa ô ra vào thành phố, nơi giáp ranh giữa ta và địch. Ở hậu phương, căn cứ, các đồn, trạm cảnh sát, các ban trật tự xã đều tổ chức công tác tuần tra kiểm soát các cơ quan, kho tàng, công xưởng, đường giao thông quan trọng, những nơi tập trung đông người. Ở các ngã tư đường giao thông đều có trạm cảnh sát làm nhiệm vụ chỉ đường, kiểm soát công khai, kiểm tra giấy tờ người và phương tiện qua lại để phát hiện những phần tử khả nghi, bọn buôn lậu; Ở các tỉnh Nam Bộ đã thành lập những đội cảnh sát lưu động và đặt thêm nhiều trạm kiểm soát của cảnh sát trên các trục đường giao thông quan trọng có nhiều người và phương tiện giao thông qua lại. Tại vùng căn cứ, lực lượng cảnh sát tiến hành bố trí lại các trạm kiểm soát, chốt cảnh sát độc lập để tăng cường kiểm soát người ra vào vùng địch.

Tháng 5/1948, khi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp bước sang giai đoạn mới,  thực hiện chủ trương “bao vây kinh tế địch” của Trung ương Đảng và Chủ tịch nước, công an các địa phương đã phối hợp cùng các ngành lập kế hoạch thực hiện. Ở những nơi giáp ranh giữa vùng tạm chiếm và vùng tự do, ở các trục đường giao thông quan trọng, lực lượng Công an đã tăng cường tuần tra kiểm soát để ngăn chặn mọi nguồn tiếp tế của địch. Công an các tỉnh Phú Thọ, Vĩnh Yên, Phúc Yên đã lập 49 trạm kiểm soát trên các đường giao thông thuỷ, bộ, thu giữ nhiều hàng hoá xa xỉ phẩm từ vùng địch ra vùng tự do, bắt 5 vụ buôn bán vàng, 26 vụ trốn thuế. Công an Hải Dương xây dựng một hàng rào bao vây kinh tế địch dài 60km với 4 khu vực kiểm soát, 15 tiền đồn và 4 hậu đồn. Hầu hết các trạm kiểm soát giao thông phải hoạt động liên tục, kết hợp giữa công tác kiểm soát công khai và trinh sát bí mật đối với những phần tử nghi vấn đi lại giữa 2 vùng. Nhiều trạm kiểm soát ở các vùng trọng điểm hoạt động có hiệu quả như các trạm tại Hà Nội, Hà Đông, Nam Định, Vĩnh Yên, Phúc Yên, Long Xuyên, Châu Đốc, Sa Đéc... Qua công tác tuần tra kiểm soát đã phát hiện nhiều đối tượng lợi dụng buôn lậu để hoạt động gián điệp cho địch. Cảnh sát trật tự sở công an Nam Bộ phát hiện 4.357 vụ phạm pháp kinh tế, buôn lậu, bắt 3.384 tên lưu manh, trộm cắp.

Bước sang năm 1949, thực hiện Nghị quyết Hội nghị công an toàn quốc lần thứ 4 tổ chức tại Tuyên Quang từ 26/2 đến 4/3/1949, lực lượng công an trong cả nước tích cực hoạt động trên các mặt trận. Tại vùng căn cứ Việt Bắc và các vùng tự do khác, lực lượng công an bố trí trinh sát, công an trật tự có vũ trang để kiểm soát, bảo vệ..; ở các đồn, trạm, công an kết hợp biện pháp kiểm soát công khai và bí mật, theo dõi những phần tử nghi vấn.

Ở các thị xã, thị trấn, những vùng đông dân cư và cửa ngõ ra vào vùng địch, các đồn kiểm soát công khai kết hợp với các đội tuần tra lưu động trên đường bộ, đường sông vừa có tác dụng ngăn chặn các hoạt động thâm nhập của địch, vừa nắm được tình hình diễn biến trong khu vực. Tổ chức cảnh sát ở Nam Bộ phát triển đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ ở vùng giải phóng. Mỗi Ty công an và công an quận đã thành lập những đội cảnh sát lưu động và đặt thêm nhiều trạm cảnh sát trên các tuyến đường giao thông quan trọng trong vùng căn cứ.

Một sự kiện hết sức quan trọng đến sự hình thành và phát triển của lực lượng Cảnh sát giao thông sau này là từ ngày 8/1 đến 15/1/1950 tại Sơn Dương, Tuyên Quang Hội nghị Công an toàn quốc lần thứ 5 đã thông qua 4 đề án công tác quan trọng của lực lượng Công an nhân dân, trong đó có đề án về công tác trật tự. Hội nghị đã đánh giá "việc kiểm soát có tiến bộ, bắt được nhiều hàng lậu, do thám, người khả nghi... Nhiều đồn công an đã giúp đỡ nhân viên Chính phủ: chỉ đường, hộ vệ, thu thuế...". Tuy nhiên, Hội nghị cũng chỉ ra những điểm còn yếu kém của công an trật tự như "việc kiểm soát còn lơ là, làm chiếu lệ do một số nhân viên thiếu tinh thần trách nhiệm hoặc thiếu ý thức, thiếu năng lực chuyên môn...". Hội nghị đã định ra Đề án thu hồi đô thị qui định nhiệm vụ của Ban trật tự là "nghiên cứu qui tắc quản lý trật tự, quản lý sân bay, lập các đội công an trật tự, đội công an chỉ đường, đội công an xã hội, đội công an kiểm tra xe vận tải". Ngày 2/8/1950, Nha công an đã tổ chức Hội nghị Công an trật tự lần thứ nhất tại Tuyên Quang. Hội nghị đã thảo luận và thông qua đề án quy chế, đề án tổ chức, đề án đào tạo cán bộ, đề án hoạt động của ngành Công an trật tự... Hội nghị đã nhất trí xác định "Nhiệm vụ của Công an trật tự là thi hành luật lệ nhưng không phải chỉ phạt, chỉ bắt mà việc chính là ngăn ngừa, chỉ dẫn nhân dân tránh lỗi lầm".

Để đáp ứng với tình hình, yêu cầu nhiệm vụ của kháng chiến, ngày 12/5/1951, Ban Bí thư Trung ương ra Chỉ thị số 05/TW về nhiệm vụ và tổ chức công an, trong đó qui định nhiệm vụ giữ gìn trật tự an ninh là “kiểm soát sự thi hành luật lệ đi đường, các thể lệ hành chính của địa phương”. Về tổ chức, Ban Bí thư Trung ương Đảng quy định Nha công an trực thuộc Bộ Nội vụ. Tháng 8/1951 Nha công an đổi tên "Ty trật tự - tư pháp" thành "Ty trị an hành chính". Ở các Sở công an liên khu có Phòng trị an hành chính; Ty công an có Ban trị an hành chính. Ban trị an hành chính có các đồn, đội, tổ. Đồn công an đặt ở các ngả đường giao thông quan trọng, các nơi tập trung sinh hoạt... Đối với công an huyện thì đồn đặt dưới sự kiểm soát, chỉ đạo của công an huyện.

Sau khi sắp xếp ổn định tổ chức theo mô hình mới, lực lượng Công an trật tự triển khai các mặt công tác được phân công. Các địa phương đã đẩy mạnh công tác trấn áp bọn lưu manh, trộm cắp chuyên nghiệp trên các địa bàn trọng điểm: bến tàu, nhà ga, bến xe, thị trấn, thị xã thuộc vùng giải phóng...

Ngày 16/2/1953, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh 141/SL đổi tên Nha Công an Trung ương thành Thứ Bộ Công an trực thuộc Chính phủ, bộ máy gồm 7 vụ, cục, trong đó có vụ Trị an hành chính. Giữa năm 1953, Pháp đẩy mạnh các hoạt động quân sự hòng giành lại thế chủ động với kế hoạch Nava đầy tham vọng. Thời gian này, quân và dân ta trong cả nước cũng mở nhiều chiến dịch diệt địch nhằm phá kế hoạch Nava. Công tác bảo vệ giao thông vận chuyển trở thành một trong những nhiệm vụ quan trọng của lực lượng Công an nhân dân. Do đó, Thứ Bộ Công an đã ra Chỉ thị số 109/P4 ngày 23/2/1953 về tăng cường công tác bảo vệ cầu đường. Nội dung chính của chỉ thị là “qui định và hướng dẫn các địa phương thành lập Ban bảo vệ cầu đường theo 3 cấp: xã, huyện, tỉnh.

Nhiệm vụ của Ban bảo vệ cầu đường cấp xã là giáo dục nhân dân bảo vệ cầu đường, giám sát các phần tử phức tạp, huy động công an, du kích canh gác cầu, tuần tra bảo vệ đường, trạm đậu xe, ngụy trang bãi đỗ xe, kho chứa hàng hoá.

Nhiệm vụ của Ban bảo vệ cầu đường cấp tỉnh và huyện là bố trí trung đội, đại đội bộ đội địa phương bảo vệ các cầu, đường quan trọng, bố trí lực lượng Công an làm nhiệm vụ kiểm soát các cầu đường, bảo vệ các cuộc vận chuyển lớn, kiểm tra các hàng quán ven đường giao thông. Những nơi phải đặc biệt tập trung bảo vệ là cầu, phà, ngã 3 đường, nơi rừng rậm, nơi thường có biệt kích.

Thực hiện chỉ thị của Thứ Bộ Công an, các tỉnh Bắc Bộ, Trung Bộ đã thành lập Ban bảo vệ cầu đường, bảo vệ giao thông vận chuyển từ cấp xã đến huyện, tỉnh, tăng cường công tác bảo vệ giao thông vận chuyển, góp phần tích cực phục vụ cho quân đội ta mở các chiến dịch tấn công địch trên các chiến trường. Các Ban bảo vệ cầu đường, bảo vệ giao thông vận chuyển đã huy động được quần chúng cùng các lực lượng công an, dân quân sửa chữa kịp thời các cầu, phà, đường giao thông bị địch ném bom bắn phá, hoặc bị trôi do lũ lụt; tăng cường kiểm tra, kiểm soát các hàng cơm, quán trọ, quán hàng phục vụ bộ đội hành quân trên các trục đường lớn; thường xuyên tuần tra canh gác trên các đường giao thông, cầu, phà đông người qua lại; giáo dục quần chúng dọc các tuyến đường giao thông có ý thức tham gia bảo vệ cầu, đường, giữ gìn bí mật quân sự, bí mật giao thông vận chuyển...., do đó đã góp phần tích cực vào thắng lợi các chiến dịch.

Do tầm quan trọng của giao thông vận chuyển phục vụ kháng chiến, ngày 15/6/1953, Ban Bí thư TW Đảng ra chỉ thị về công tác giao thông vận tải, đặc biệt là công tác cầu, đường. Chỉ thị nhấn mạnh: “Hiện nay nhu cầu kháng chiến ngày càng nhiều, khối lượng hàng vận chuyển phải tăng lên rất nhanh. Nhưng đường, cầu, phà hiện nay rất xấu; đường hẹp, lầy, dốc, nhiều quãng ngoặt quá hẹp, xe đi vừa chậm, vừa tốn dầu, hại máy, nhiều dốc xe không lên nổi; quãng ngoặt không quay được; phà, cầu thì yếu, mục, gãy”..... “Nhiệm vụ hiện nay là phải làm những đường tốt, cần thiết để bảo đảm vận chuyển quân sự, để sẻ bớt gánh nặng vận chuyển cho dân và đồng thời cũng để mở rộng việc vận chuyển kinh tế”.

Sáu tháng sau khi thành lập Thứ Bộ Công an, trong phiên họp Hội đồng Chính phủ từ 27 - 29/8/1953 đã Quyết định đổi Thứ Bộ Công an thành Bộ Công an trực thuộc Hội đồng Chính phủ, do đồng chí Trần Quốc Hoàn làm Bộ trưởng. Từ ngày 4 đến 20/5/1954 Bộ Công an tổ chức Hội nghị trị an hành chính lần thứ nhất Nghị quyết của Hội nghị đề ra 3 nhiệm vụ đó là: "Phòng ngừa, cứu chữa và xử lý những nguy hại về trị an, như nạn cháy, tai nạn xe cộ để bảo vệ tài sản, tính mạng của nhân dân.

Tháng 9/1953, Bộ Chính trị Trung ương Đảng quyết định mở cuộc tiến công chiến lược Đông xuân 1953 - 1954. Ngày 6/12/1953, Bộ Chính trị Trung ương Đảng quyết định mở chiến dịch Điện Biên Phủ. Để phục vụ cho chiến dịch Điện Biên Phủ hoạt động giao thông vận tải được triển khai khẩn trương. Nhiệm vụ chủ yếu của giao thông vận tải lúc này là sửa chữa và làm mới cầu, đường và bảo đảm giao thông vận tải cho chiến dịch. Thực hiện nhiệm vụ trên, các lực lượng giao thông vận tải, thanh niên xung phong, công binh, dân công đã phải vượt qua muôn vàn khó khăn gian khổ, bất chấp bom đạn và hy sinh. Theo số liệu tổng kết của ngành giao thông vận tải, tổng số dân công vận tải làm đường phục vụ chiến dịch là 260.000 (14 triệu ngày công) đã đào đắp, sửa chữa, làm mới 3.500 km đường, tuyến vận tải, lực lượng phương tiện vận tải phục vụ chiến dịch gồm lực lượng vận chuyển cơ giới của quân đội, đoàn xe quốc doanh 28 chiếc và 16 đội xe, 628 xe ôtô của Bộ Giao thông công chính, 31.000 xe đạp thồ, 7000 xe cút kít, 1.800 xe trâu... cùng hàng ngàn thuyền, canô các loại. Vì vậy, chỉ trong một thời gian ngắn, các lực lượng giao thông vận tải đã đào đắp, sửa chữa, làm mới hàng ngàn km đường, hàng chục cầu, vận chuyển hàng ngàn tấn vũ khí, đạn dược, lương thực, thực phẩm phục vụ chiến dịch.

Để đáp ứng yêu cầu công tác giao thông vận tải phục vụ chiến dịch, thực hiện Nghị quyết Hội nghị Công an toàn quốc lần thứ 8, từ ngày 4 - 20/3/1954, Hội nghị trị an hành chính toàn quốc lần thứ nhất đề ra 3 nhiệm vụ cơ bản của ngành trị an hành chính, trong đó có nhiệm vụ “Bảo đảm giao thông vận chuyển, phòng ngừa, cứu chữa và xử lý những nguy hại về trị an như nạn cháy, nạn xe cộ để bảo vệ tính mạng và tài sản của nhân dân”. Căn cứ nhiệm vụ Hội nghị đề ra, Vụ Trị an hành chính đã có văn bản hướng dẫn các địa phương thực hiện nhằm bảo đảm an toàn tính mạng và tài sản của nhân dân ở vùng giải phóng. Đồng thời tăng cường lực lượng để bảo vệ an ninh trật tự, bảo vệ các chiến dịch vận chuyển vũ khí, bảo vệ các lực lượng tham gia chiến dịch.

Từ tháng 10/1953 đến đầu năm 1954, công an các tỉnh Bắc và Trung bộ đã huy động một lực lượng lớn Cảnh sát trị an hành chính để bảo vệ chiến dịch. Các đồn, trạm được tăng cường trên các trục đường giao thông, các bến phà, ở những ngã ba, ngã tư, vùng trọng điểm địch thường xuyên đánh phá. Công tác tuần tra kiểm soát giao thông trên các trục đường chính từ hậu phương ra tiền tuyến được tăng cường: Công an Hà Tĩnh đã tập trung lực lượng bảo vệ 32.000 dân công, trong đó có 2000 dân công xe đạp thồ, hàng ngàn tân binh, thanh niên xung phong, công nhân tham gia chiến dịch. Đặc biệt Công an Hoà Bình, Sơn La, Lai Châu đã bảo vệ an toàn các đoàn giao thông vận tải gồm 628 ô tô, 2600 thuyền, 31.000 xe đạp thồ từ các tỉnh chi viện cho Điện Biên Phủ. Trong các đoàn dân công hoả tuyến đều có cán bộ Công an trật tự tham gia vừa làm nghĩa vụ dân công, vừa quản lý giáo dục đối tượng, giữ gìn an ninh trật tự. Do đó đã góp phần phát hiện nhiều vụ phá hoại của bọn phản cách mạng, bảo vệ tốt các điểm trú quân, các phương tiện giao thông và cầu phà. Ở các tuyến giao thông quan trọng, các ngã ba, ngã tư trọng điểm đều bố trí các trạm kiểm soát của Công an trật tự, các đội tuần tra vũ trang để phát hiện kẻ gian, do thám của địch, các trạm báo động phòng không để điều hoà và phân tán các phương tiện vận chuyển và dân công khi có máy bay địch đánh phá hoặc ùn tắc giao thông.

Ngày 13/3/1954, quân ta nổ súng tấn công cứ điểm Him Lam, mở đầu cho trận tổng công kích vào tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ. Sau 55 ngày đêm chiến đấu ngoan cường, dũng cảm, đầy gian khổ, hy sinh, ngày 7/5/1954, chiến dịch Điện Biên Phủ đã kết thúc thắng lợi. Ngày 20/7/1954, thực dân Pháp phải ký hiệp định Giơ-ne-vơ về chấm dứt chiến tranh, lập lại hoà bình ở Đông Dương. Trong chiến công chung đó có sự đóng góp to lớn của lực lượng Công an nhân dân nói chung và của các lực lượng làm công tác bảo đảm giao thông vận chuyển.

Như vậy, ngay từ những ngày đầu Cách mạng Tháng Tám và trong suốt 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp, với sự hình thành và phát triển của các lực lượng Công an nhân dân. Cùng với những nhiệm vụ phòng gian, trừ gián, nhiệm vụ giữ gìn trật tự an toàn giao thông đã được thực hiện dưới nhiều hình thức, phục vụ đắc lực cho kháng chiến kiến quốc. Nhiệm vụ ấy là cơ sở để hình thành nên lực lượng cảnh sát giao thông trong giai đoạn tiếp theo./.

QN, Phòng Tuyên truyền